TÜRKMEN İNANCI / İslamiyet öncesi / İslam dini ve meydana getirdiği değişiklikler / / Türkmenistan'da din teşkilatı / İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRKMENİSTAN Türkmenistan'da İslam'dan önce ilk dinlerden birisi Zerdüş dinidir. Bu dinin yayıldığı yer Orta Asya ve Doğu İran (Horasan) olarak biliniyor. Zerdüş dinini kuran Zoratistra'dır. Milattan önce IV-V yüzyıllarda yayılmıştır. Bu dinin kitabı "Avesta'dır". Avesta'da geçen tüm olaylar Orta Asya'da cereyan eden olaylardır. En eski Zerdüş ibadethanesi Mari'de (Merv) kurulmuştur. Arkeolojik kazıların verdiği bilgilere göre, Marililerin İslam'ı kabul etmeden önceki ölülerini defin etme geleneği bu dine göredir. Bu dine Türkmenler Odparazcı (ateşe tapan) diyorlarmış. İslam dininden önce Türkmenistan'da yayılan bir başka din de Yahudiliktir. Türkmenistan'da aktif bir şekilde olmasa da Kudüs devleti yıkıldıktan sonra Yahudiler, Parfiya devletinin hüküm sürdüğü yerlere gelip, Orta Asya'da; Mariye, Belhe, Harezme yerleşmişler ve gizli bir şekilde IX yüzyıl'a kadar bu dini yaymaya çalışmışlardır. Hiristiyanlık Türkmenistan'da çok yayılan bir din olmasa da Roma İmparatorluğunun Hiristiyanlığı kabülünden sonra hissedilmeye başlanmıştır. Eski Mari'den 25 km. uzakta Harabe Köşkü diye adlandırılan kilisenin kalıntıları mevcut olup, tek bir oda şeklindedir. Uzunluğu 50 metre olan bu bina Orta Asya'da bulunmuş tek kilisedir. Bu bölgede İslamiyetten önce yaşanan bir başka din de Mani dinidir. III-VII yüzyıllarda Güney Türkmenistan'da yayılmıştır. Üçüncü yüzyılın sonunda ve dördüncü yüzyılın başında Mari (Merv) şehri Mani dininin merkezi olmuştur. Horasan'da, Türkmenistan'ın şimdiki topraklarının bir kısmında Budizm dini de yaşanmıştır. Türkmenistan'ın toprakları İpek yolunun üzerinde olduğundan kervanlar ile buraya Buda misyonerleri gelmiş ve yerli halka Budizm'i anlatmışlar. Türkmenistanda arkeolojik kazılardan ortaya çıkan Buda dinine ait anıtlar mevcuttur. İSLAM DİNİ ve MEYDANA GETİRDİĞİ DEĞİŞİKLİKLER İslamiyetin Türkistan'da yerleşme devresinde mahalli Türk hükümdarları da dahil çok büyük bir kısmı müslüman olmuşlardır. Daha sonraki devirlerde İslamiyetin bu geniş ülkelerde ve Türkler arasında gelişme ve yükselme devri başlamış, İslam dini bütün Orta Asya hatta Hindistan dahil olmak üzere çok geniş bir coğrafi sahaya yayılmış, etkisiyle çok muhteşem bir kültür ve medeniyet varlığı ortaya çıkmıştır. İslam dininin bu topraklarda hüsnü kabul görmesinden sonra meydana getirdiği müsbet neticeler sayılmayacak kadar çoktur. İlk fetihlerle Ceyhun havzasına yayılan İslamiyet, Emeviler devrinde uzun ve sürekli bir mücadeleden sonra Türkistan'da yerleşme devrini tamamlamıştır. Bundan sonraki devirlerde bu topraklarda artık kendine hoş orjinalitesi bulunan yeni bir İslam kültürü ve medeniyeti doğacaktır. Büyük şehirlerde kuvvetli İslam cemaatleri teşekkül etmiştir. Türk halkının büyük bir kısmı müslüman olmuştur. Bu müslüman kitle Arap idaresine karşı kendini kuvvetli bir varlık olarak hissettirecek bir seviyeye ulaşmıştır. İslamiyet yavaş yavaş müesseseleşmeye doğru gitmiştir. Bu cümleden olmak üzere belli başlı büyük ve küçük kasabalar dahil, şehirlerinde çok süratli bir şekilde camiler, mescidler ve hayır müesseseleri açılmıştır. İslam ilim irfanının merkezleri olan medreseler kurulmuş ve sayısız büyük alimler yetiştirilmiştir. Bu alimler halkın dini hayatının tanzim edilmesine yardımcı oldukları gibi İslam'ın Asya'nın iç kısımlarında kalmasını teşvik ve temin etmişlerdir. İslamiyet inanç ve akide yönünden yerli halkın yegane dini olmasının yanısıra Türkistan'da belki bütün Türk aleminde kendi orjinal kültür ve medeniyetini oluşturmuştur. Mahalli Türk hükümdarlarından büyük bir kısmı ihtida etmişlerdir. Yeni mühtediler Arap idaresinde önemli mevkilerde görev yapmaya başlamışlardır. Nitekim bu gelişmeyle büyük şehirler İslam ilim, irfan, kültür ve medeniyetinin parlak ve önemli birer merkezleri olma hüvviyetini kazanırken diğer taraftan da bu topraklarda yeni yeni müslüman Türk devletleri kurulmuştur. Böylece Asya bozkırlarında ve Türk boyları arasında İslamiyet süratle yayılmıştır. Tarih sahnesine Orta Asya ve Türk boyları arasında İslam dinini bir daha çıkmamak üzere yerleştirecek müslüman Türk devletleri çıkmıştır. Sırasıyla Samaniler, Gazneliler, Selcuklular ve Osmanlılar bunlardandır. Müslüman Türk unsuru sayesinde İslamiyet Çin Seddine kadar kendi siyasi hakimiyetini götürmüştür.Bu dinin eğemen olduğu devletlerin himayesinden yoksun kendi şartları içinde diğer dinler, tesir sahalarını daha ziyade İç Asya ve Çin'e kaydırmak zorunda kalmışlardır. TÜRKMENİSTAN'DA DİN TEŞKİLATI ''Türkmenistan'da direk cumhurbaşkanına bağlı, dini işlerden sorumlu cumhurbaşkanının müşavirine ''Geneş'' denilmektedir. Geneş makamı Türkiye'deki ''Diyanet İşleri Başkanı''yle aynı durumdadır. Geneş'in üç yardımcısı mevcuttur. 1. Türkmenistan'da yaşayan Müslümanların genel müftüsü. 2. Devlet ile din işleri koordinatörü. 3. Türkmenistan'da yaşayan Hıristiyanların dini temsilcisi. Bu Hıristiyan temsilci, aynı zamanda Özbekistan'ın Taşkent şehrinde bulunan Orta Asya'ya bakan ortodoks Ruhaniler meclisine bağlıdır. Türkmenistan'da her vilayetin ''Baş İmam''ı mevcuttur. Bu Baş İmamlar, direk geneş'e bağlıdırlar.Türkmenistan'da ayrıca her şehirde dini idareler mevcuttur. Bunlar idari açıdan şehir hakimlerine (valilere) bağlıdırlar.Ancak bunlar vilayet Baş İmam'ına dini açıdan bağlıdırlar. Vilayet Baş İmamlarının maaşları devlet bütçesinden karşılanıyor. İmamların maaşları ise vilayet bütçesinden veriliyor. Türkmenistan'da 248 cami ve 8 kilise mevcuttur. Bu camilerin 244'ü bağımsızlık döneminde ibadete açılmıştır. Türkmenistan'da; ''Türkiye Diyanet Vakfı'' finansörlüğünde bir ilahiyat lisesi ile bir ilahiyat fakültesi mevcuttur. Bunlar Türkmenistan Bilim Bakanlığı ile Türkiye Diyanet Vakfı arasındaki bir protokolle açılmıştır. Bu iki müessese Mahtumkulu üniversitesine bağlıdır ve Türkmenistan'da din görevlileri ihtiyacını karşılayacak kapasitededir.''